Czym jest warunkowanie instrumentalne?

Uczenie się to najogólniej mówiąc proces poznawczy, prowadzący do modyfikacji zachowania osobnika pod wpływem doświadczeń. Głównym celem tego procesu jest zwiększenie przystosowania osobnika do otoczenia, czyli jego lepsza adaptacja. Zdolność uczenia się posiadają zwierzęta, ludzie a także zaprogramowane przez nich maszyny np. komputery.

W pedagogice uczenie się odnoszone jest do czynności ucznia a efektem tego procesu jest nabycie określonej wiedzy lub umiejętności. Sposobów uczenia się jest wiele, niektóre z nich wymagają wkładu podmiotu i nierzadko sporo wysiłku z jego strony, inne zaś zachodzą niejako samoistnie. Jednym ze sposobów, który wymaga zaangażowania i aktywności jednostki jest warunkowanie instrumentalne.

Warunkowanie instrumentalne, inaczej sprawcze jest formą uczenia się, którego istotą jest modyfikowanie częstości zachowania poprzez stosowanie kar i nagród czyli tzw. wzmocnień, bądź to pozytywnych, bądź negatywnych. Wzmocnienia te następują zwykle po danym zachowaniu i skojarzone z nim wpływają na prawdopodobieństwo jego wystąpienia.

Jednym z pionierów teorii warunkowania sprawczego był Edward Thorndike, amerykański psycholog, który jako jeden z pierwszych podjął eksperymentalne badania laboratoryjne nad zachowaniem się zwierząt. Zakładał on, że zwierzę znajdujące się w odpowiednim stanie motywacyjnym może nauczyć się reakcji ruchowej lub złożonego aktu zachowania. W swoim słynnym eksperymencie umieścił kota w specjalnej klatce z dźwignią, a przed klatka postawił miskę z jedzeniem. Tak więc, by otworzyć klatkę i dostać się do jedzenia, kot musiał nacisnąć dźwignię. Okazało się, że za każdym kolejnym razem, gdy kot zostawał umieszczony w klatce, naciskał dźwignie w coraz krótszym czasie. Na podstawie owego eksperymentu oraz wnikliwych obserwacji Thorndike odkrył tzw. „prawo efektu”. Zgodnie z tym prawem zachowanie,  które powoduje w danej sytuacji pozytywne odczucie, zostaje silnie z nią skojarzone i w przyszłości gdy sytuacja się powtórzy, wzrasta prawdopodobieństwo, iż powtórzone zostanie także owe zachowanie.

Innym ważnym badaczem, który przyczynił się do rozwinięcia teorii warunkowania instrumentalnego był Burrhus Frederic Skinner. W swoich badaniach wykorzystał on prosty schemat skrzynki, w której umieszczał badane zwierzę. W skrzynce zwanej również „komorą sprawczą” umieszczał zwierzę (w przeciwieństwie do swojego poprzednika interesowały go głównie szczury), element który zwierzę miało obsługiwać (dźwignia, przycisk) oraz przyrząd dostarczający wzmocnień (jedzenia). Zwierzę szybko kojarzyło element z pozytywnym wzmocnieniem tj. otrzymaniem pokarmu i konsekwentnie powtarzało daną czynność. Dzięki tego typu eksperymentom Skinner udowodnił, że w przebiegu warunkowania instrumentalnego jednostka uczy się, w jakich warunkach wykonanie pewnych zachowań przynosi pożądane konsekwencje. Konsekwencje przyjemne, czyli nagrody, zwiększają prawdopodobieństwo, iż zachowanie, które do nich doprowadziło, powtórzy się w przyszłości. Natomiast konsekwencje awersyjne, czyli kary, zmniejszają prawdopodobieństwo powtórzenia zachowania. Jeśli zaś dane zachowanie nie przynosi żadnych skutków, zostaje wygaszone, czyli powraca do poziomu, na którym było przed procesem warunkowania.

Warunkowanie instrumentalne to nieodłączna część nurtu zwanego behawioryzmem. Warunkowanie to znajduje swoje zastosowanie w terapii behawioralnej, m.in. w metodzie tzw. stopniowych przybliżeń. Metoda ta polega na tym, że nagradzamy osobę za każde pożądane zachowanie, zwiększając stopniowo swoje wymagania, aż do momentu wykształcenia się zachowania oczekiwanego. 

Warunkowanie instrumentalne wykorzystywane jest także w Stosowanej Analizie Zachowania – metodzie, która bazuje na prawach uczenia się. Wykorzystuje się ją w pracy z osobami zaburzonymi, w tym także z ludźmi z autyzmem, w rehabilitacji osób z przeżyciami traumatycznymi, w promocji zachowań prozdrowotnych, itp. Ponadto metoda ta jest skuteczna również w odniesieniu do psychologii środowiskowej – np. w celu ograniczenia śmiecenia czy zmniejszenia ilości przypadków prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu bądź innych środków odurzających. Stosowana Analiza Zachowania znajduje swoje zastosowanie również w psychologii klinicznej – np. w leczeniu fobii, zaburzeń obsesyjno - kompulsyjnych i uzależnień.

Warunkowanie instrumentalne jest więc metodą, która znajduje swoje szerokie zastosowanie w psychologii, w bardzo wielu jej dziedzinach. Ponadto jest znane nie tylko psychologom, ale także wychowawcom czy rodzicom, którzy za pomocą nagród i kar starają się wpływać na wykształcenie pożądanych zachowań u swoich podopiecznych.

Literatura cytowana:

Praca zbiorowa: Biologia: jedność i różnorodność. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2008, s. 974-976. ISBN 978-83-7446-134-4.

Gerrig, R.I., Zimbardo, P. G. (2009). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Colman, A.M. (2009). Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa